Gehoorzaam niet bij voorbaat – en 19 andere lessen voor democraten

Curicos.nl, 19 maart 2025

Vorige week las ik Over Tirannie: Twintig lessen uit de twintigste eeuw van Timothy Snyder. Een kort, krachtig boek dat lessen uit de geschiedenis gebruikt om te waarschuwen voor de ondermijning van de democratie. Maar vooral: om te laten zien wat wíj kunnen doen.

Voor mij was het precies het boek dat ik nu nodig had. In Amerika hakt Trump in razende vaart aan de wortels van de democratie. Dichter bij huis groeien politieke partijen die weinig ophebben met rechtstatelijkheid. In eigen land hebben we er een in de regering.   

Analyses over hoe het zover heeft kunnen komen heb ik ondertussen genoeg gezien. Datzelfde geldt voor sombere voorspellingen over waar dit toe kan leiden. Maar waar lees ik wat wij, gewone burgers, kunnen doen om autoritaire tendensen tegen te werken?

Het boek van Snyder is niet nieuw. Hij schreef het in 2018, tijdens het eerste presidentschap van Trump. Zijn boodschap richt zich in de eerste plaats op Amerika. Maar dat maakt het niet minder interessant en relevant voor ons. Een kleine samenvatting van drie van de lessen:

1. Gehoorzaam niet bij voorbaat. De eerste en misschien wel de belangrijkste les: autoritaire leiders krijgen veel van hun macht gratis in de schoot geworpen. Van mensen die alvast gehoorzamen, voordat ze gedwongen worden. Denk aan Amerikaanse universiteiten en musea die passages over inclusie en diversiteit alvast van hun website haalden – anticiperend op het beleid wat er aan zou komen. Het verleden laat zien dat dit autoritaire leiders een signaal geeft dat ze gerust door kunnen pakken.
   
2. Bewaak je beroepsethiek. De deur naar autoritarisme gaat verder open wanneer professionals hun ethische standaarden laten zakken. Het naziregime had niet zulke wreedheden kunnen begaan als rechters hadden geweigerd om te veroordelen zonder proces, dokters om te opereren zonder toestemming, zakenmensen om slavenarbeid in te zetten en ambtenaren om papierwerk voor vervolgingen te doen. Er bestaat niet zoiets als ‘gewoon beleid uitvoeren’.
   
3. Bedrijf politiek fysiek. Activisme via sociale media alléén is niet genoeg. Fysiek komen opdagen op protesten en bijeenkomsten geeft een veel sterkere boodschap af dan het liken of delen van berichten online. Autoritaire leiders zijn bang voor massamobilisatie. Deel uitmaken van een menigte kan bovendien versterkend en aanstekelijk werken. Als mensen anderen zien opstaan, is de kans groter dat ze meedoen.

Wanneer ik het boek in één woord zou moeten samenvatten, dan is het ‘moed’. Moed om alert te blijven op autoritaire tendensen en moed om je daartegen te verzetten. Het is de zin waarmee Snyder zijn lessen besluit: ‘Wees zo moedig als je kunt’.