Algemeen Dagblad, 13 september 2020
Denkend aan moslimlanden zien we vaak religieuze fanatici en onderdrukte vrouwen. Maar de moslimwereld wordt moderner en minder gelovig. Een reportage uit Libanon en Turkije.
Een serveerster met strak gestylde haren en een hoge spijkerbroek brengt biertjes rond. Buiten op het terras snoezen jongens met hipsterbaarden. Het café profileert zich expliciet als homovriendelijk. Sahar Minkara had nooit de bedoeling om een gay-café te beginnen, maar haar coffeeshop trok als vanzelf een publiek dat elders in Tripoli niet terecht kon: artistiek, creatief en homo. Razend trots is Minkara op haar plek: ,,Regelmatig komen hier jongeren uit de kast. In de coffeeshop kunnen ze gewoon zichzelf zijn.’’ Af en toe heeft ze het aan de stok met de imams van de overkant. Die willen niet dat er zo dicht bij hun gebedsruimte alcohol wordt geschonken. Minkara trekt zich er niets van aan: ,,Tripoli is er ook voor mensen zoals wij.’’
Sahar Minkara mag dan een atypische Libanese zijn, toch laat ze een geluid horen dat almaar normaler wordt. En dat geluid klinkt modern, liberaal en geëmancipeerd. Minkara is gescheiden en woont samen met haar vriend, iets wat in Libanon steeds vaker gebeurt. Bovendien hoor je dat geluid niet alleen in Libanon. In grote delen van de moslimwereld voltrekt zich een moderniseringsslag die in het Westen maar amper wordt opgemerkt.
In de Libanese stad Tripoli is interieurontwerpster Sahar Minkara (45) een opvallende verschijning. Met haar woeste bos blonde haren, kniehoge laarzen en zwartkanten rok zou je haar eerder verwachten in Londen of Rotterdam. Maar Tripoli is de meest conservatieve stad van Libanon. Twaalf jaar geleden opende Minkara hier de Ahwak Coffee Shop. Een plek waar ze kon werken én waar vrienden konden langskomen. Ze schilderde de muren mintgroen en roze. Vervolgens richtte ze de smalle ruimte in met vintage bankjes, kunstwerken en een bibliotheekje met ruilboeken.
Het gaat het hardst onder de jonge, hoogopgeleide bevolking in grote steden. In hippe wijken, zoals Hamra in Beiroet of in Moda in Istanboel, spreken ze af met vrienden, drinken ze wijn en zetten ze foto’s op Instagram. Ze kiezen zelf hun partner, ze hebben seks voor het huwelijk en leiden een leven dat een generatie eerder nog ondenkbaar was.
Boze oma
Staat Tripoli bekend als de meest conservatieve stad van Libanon, het centrum van Beiroet, 80 kilometer zuidelijker, is een oase van vrijheid. Door de explosie op 4 augustus ligt een groot deel van Beiroet nu in puin, maar bij aanvang van de zomer lag de stad er nog prachtig bij. En op een mooie ochtend vertelde Sahar Youssef (39) niet alleen dat ze trouwde met een partner die zélf uitzocht, maar ook dat ze dat pas deed op haar 36ste.
Youssef is welzijnswerker, draagt jeans en een wit shirt, en prijst zich gelukkig dat ze vandaag leeft en niet in de tijd van haar moeder en grootmoeder. ,,Van de vrijheid die ik nu heb, kon mijn moeder niet dromen. Zij verloofde zich op haar 16de en moest stoppen met school. Dat was bepaald niet wat ze wilde. Háár moeder, mijn grootmoeder, mocht zelfs niet leren lezen en schrijven. Stel je voor dat een meisje brieven aan haar verloofde zou schrijven. Dat was ongepast. Mijn oma is nu 78 en nog steeds boos dat ze nooit naar school mocht.’’
Hemelsbreed zo’n duizend kilometer van Beiroet ligt Istanboel, de grootste stad van Turkije. Hier werkt Tuba Dogan (28), vertaler, socioloog en religieus moslima. Ook zij is enthousiast over de modernisering in haar land. ,,Mijn moeder en grootmoeder hadden bij benadering niet de kansen die ik krijg. Dat heeft allemaal te maken met de globalisering die in Turkije plaatsvindt. Mijn grootmoeder groeide op in een dorp in centraal Anatolië en kreeg nooit fatsoenlijk onderwijs. Ze hoefde er niet aan te denken om ooit naar het buitenland te gaan. Ik reis waarheen ik maar wil.’’
Twee kinderen norm
Het groeiende aantal hoogopgeleide vrouwen zoals Sahar Youssef in Beiroet en Tuba Dogan in Istanboel is een van de meest zichtbare tekenen van de snelle verandering. Vrouwen in moslimlanden genieten niet alleen veel meer onderwijs dan dertig jaar geleden, ook hebben ze hun achterstand op mannen bijna ingehaald. In de jaren 70 gingen in het Midden-Oosten op elke honderd jongens nog maar zestig meisjes naar school, zo blijkt uit cijfers van de Wereldbank. Nu zijn dat er 95 op de 100. Aan sommige universiteiten, zoals de American University in Beiroet, studeren meer vrouwen dan mannen. De hogere opleiding van vrouwen gaat hand in hand met een scherp dalend geboortecijfer. Dertig jaar geleden kregen vrouwen in het Midden-Oosten gemiddeld nog zeven kinderen. Dat zijn er nu minder dan drie. In landen als Libanon, Turkije en Iran is twee kinderen inmiddels de norm. In steden als Istanboel en Ankara stuiten moeders met drie of meer kinderen zelfs op gefronste wenkbrauwen: veel kinderen, dat is iets voor dorpelingen.
Maar de meest verrassende trend is dat veel moslimlanden in rap tempo seculariseren. Moskeeën raken leeg en steeds minder mensen bidden vijf keer per dag. Opnieuw zetten jongeren de toon. In 2019 vergeleek het Turkse onderzoeksbureau Konda de houding van Turkse jongeren met die van tien jaar geleden. Toen zei nog 74 procent van de jongeren dat ze vasten tijdens de ramadan, inmiddels is dat nog maar 58 procent. Minder dan een kwart van de Turkse jongeren zegt dagelijks te bidden. Ook in andere moslimlanden staat de islam onder druk. In Tunesië noemt 47 procent van de jongeren zich niet-religieus – dat zijn er evenveel als in de VS.
Volgens religiewetenschapper Volkan Ertit is dat geen verrassing. Ertit is assistent-professor aan de Universiteit van Aksaray in hartje Turkije. ,,Modernisering leidt tot secularisering’’, zegt Ertit. ,,Wanneer mensen verhuizen van het platteland naar de stad, wanneer een land industrialiseert, wanneer het onderwijs beter wordt en moderne technologie binnenkomt, dan gaat de invloed van het geloof achteruit.’’ Dat gebeurde in de wereld van het christendom en volgens Ertit gebeurt het nu ook in de wereld van de islam.
We moeten secularisering niet verwarren met toenemend ongeloof of atheïsme
Religieuze politiek
In Turkije is dat niet wat de AK-Partij van president Recep Tayyip Erdoğan voor ogen heeft. De partij is sinds 2002 aan de macht en liet zich het afgelopen decennium van een steeds conservatievere kant zien. ‘Obscene’ standbeelden verdwenen uit het straatbeeld en het schenken van alcohol werd beperkt. Verspreid over het land groeide het aantal religieuze Imam Hatip scholen van 450 naar meer dan 5000. Met die scholen wilde Erdoğan een ‘vrome generatie’ grootbrengen. ,,Maar dat is niet aan het gebeuren’’, constateert Ertit. ,,Onder Erdoğan wordt Turkije juist meer seculier. Wat Erdoğan ook probeert, hij kan deze trend niet stoppen.’’ Daarbij wil Ertit wel een belangrijke kanttekening maken: we moeten secularisering niet verwarren met toenemend ongeloof of atheïsme. Ertit: ,,Veruit de meeste mensen in Turkije noemen zichzelf religieus. Maar in hun alledaagse leven laten ze zich steeds minder leiden door gevestigde instituties.’’ Hun geloof, met andere woorden, wordt steeds meer iets persoonlijks.
Háár moeder, mijn grootmoeder, mocht niet leren lezen en schrijven
Terwijl voorgaande generaties zich nog verplicht voelden om te bidden en te vasten, bepalen moslims nu zelf of ze dat doen of niet. Niet alleen worden moskeeën minder bezocht, je ziet het ook in namen en kleren. Religieuze moslima’s dragen hippe hoofddoeken en hun kleding is kleuriger en strakker dan vroeger. Hun dochters heten minder vaak Aisha of Fatima. Bovendien verandert de moraal rond relaties, samenwonen en seks voor het huwelijk. Op een zomerse avond zijn de boulevards van Beiroet en de parken van Istanboel gevuld met knuffelende stelletjes. Dat doen ze steeds minder vaak in het geniep. Inmiddels vindt 40 procent van de Turken dat samenwonen voor het huwelijk acceptabel is. In heel Turkije, ook in conservatieve steden in Anatolië, groeit het aantal stellen dat samenwoont. De gemiddelde leeftijd waarop Turkse jongens voor de eerste keer seks hebben is 18 jaar, voor meisjes is dat 20 jaar. Gemiddeld trouwen jongens echter op hun 25ste en meisjes op hun 24ste. Deze soepele omgang met seks staat ver van de traditionele islam.
,,Modern en moslim zijn prima met elkaar te verenigen’’, zegt Tuba Dogan, de vertaalster en sociologe uit Istanboel. Ze woont in Çengelköy, een conservatief-religieuze wijk in het noordoosten van de stad. Voor haar masteronderzoek beschreef ze hoe dit voormalige vissersdorp veranderde in een stadswijk met hippe cafés en restaurants, met religieuze moslima’s als belangrijkste klanten. Dogan: ,,Ik ben alleenstaand, ik draag een hoofddoek en ik ben praktiserend moslim. Ik kan studeren, reizen, uitgaan met vrienden en de mode volgen, zolang het mijn lichaam maar bedekt. Er is niets in de islam dat mij tegenhoudt om in de wereld van vandaag te leven.’’
Tegenkrachten
Niet overal in de wereld van de islam gaat de modernisering even hard. Terwijl de geboortecijfers in landen als Tunesië en Libanon in de buurt komen van die in West-Europa, krijgen vrouwen in het Afrikaanse Soedan gemiddeld nog meer dan vier kinderen. In het relatief liberale Libanon genieten vrouwen onvergelijkbaar meer vrijheid dan in Saoedi-Arabië. Ook binnen landen lopen de snelheden uiteen. In Turkse plattelandsdorpen vind je theehuizen met alleen maar mannen. En in Beiroet staat het hippe centrum in scherp contrast met de zuidelijke stadswijken waar je vrouwen in nikabs en chadors tegenkomt.
De modernisering roept bovendien een forse tegenreactie op van conservatieve groepen in moslimlanden. Religieuze moslims zien het café van Sahar Minkara liefst morgen nog verdwijnen. De afgelopen jaren maakte ze gewapende invallen en doodsbedreigingen mee.
Ook het religieus extremisme is niet voorbij. Volgens de Global Extremism monitor zijn er wereldwijd 97 fundamentalistisch-islamitische groepen actief, zoals Boko Haram in Nigeria enJama’at Nasr al-Islam wal Muslimin in Mali. Hoewel ze minder slachtoffers maken dan enkele jaren geleden, is hun ideologische aantrekkingskracht niet verdwenen.
De toekomst moet dan ook leren of de modernisering doorzet. Religiewetenschapper Volkan Ertit is optimistisch: ,,Ik wil niet beweren er geen problemen zijn. Verre van dat. Maar je moet blijven kijken naar de trends op lange termijn.’’ En wie dat doet kan er niet onderuit: de islamitische wereld verandert veel sneller dan wij in het Westen beseffen.